Bakteriozna plamenjača jabučastih voćaka (bakteriozna palež, "fire blighf^ koju izaziva karantinska bakterija Erwinia amylovora (Burrill 1882) Winslow et al. 1920 predstavlja jednu od najstarijih i veoma rasprostranjenih karantinskih bolesti voćaka. Istovremeno je ekonomski najznačajnija i najdestruktivnija bakterioza gajenih biljaka. Prvi put je zapažena krajem 18. veka (1780) u Severnoj Americi, u državi New York, u dolini reke Hudson, na autohtonim vrstama oskoruše, gloga i divlje jabuke,da bi se kasnije prenela i na osetljive gajene domaćine, odnosno jabučaste voćke - jabuku, krušku i dunju. U periodu kada je primećena i narednih stotinak godina nije se znalo za pravog uzročnika bolesti, da bi Burrill 1878. god. otkrio njenu bakterioznu prirodu. Patogen dobija svoje mesto u klasifikaciji i nomenklaturi tek 1920.godine svrstavanjem u rod Emvinia i nazivom vrste Erwinia amylovora (Burrill 1882).

Proširivši se gotovo na čitavoj teritoriji SAD, bakterija putem sadnog materijala dospeva u Japan (1903), zatim u Kanadu (1904), Novi Zeland (1919) i Meksiko (1921).Smatra se da je iz Novog Zelanda, sadnim materijalom preneta u Evropu. Prva evropska zemlja u kojoj je 1957. godine registrovan patogen bila je Engleska. Bakterija je zatim utvrđena u Holandiji i Poljskoj (1966), Danskoj (1968), Nemačkoj (1971), Belgiji i Francuskoj (1972). Desetak godina kasnije utvrdjena je na Kipru (1984), u Turskoj i Izraelu (1985), Grčkoj, Irskoj, Švedskoj, Norveškoj i Čehoslovačkoj (1986), Lisabonu (1988), Švajcarskoj (1989), zatim u Italiji (1990), državama Haiti, Bermuda i Zimbabve (1991), u Mađarskoj (1995). Do 1998. godine patogen je registrovan u 40 zemalja sveta

Naša naučna javnost je ukazivala na opasnost koja se bliži granicama naše zemlje, i da će ova bolest za Jugoslaviju postati prvorazredni ekonomski problem To se ubrzo i obistinilo, jer je patogen u Jugoslaviji praktično dokazan 1989. godine, a zvanično potvrđen 1990. godine.Na teritoriji sadašnje Srbije, registrovana je u gotovo u regionima.Bakterija E. amylovora spada u red ekonomski najznačajnijih i najštetnijih parazita jabučastih voćaka. Vrlo brzo dospeva u nove rejone i na nove biljke domaćine, a troškovi u cilju suzbijanja parazita vrlo su veliki. Tako se ističe podatak da je od 1951. do 1960. godine u SAD prosečan godišnji gubitak u proizvodnji kruške iznosio 1.500.000 dolara, a jabuke 2.500.000 dolara

Na području Makedonije procenjuju se štete prouzrokovane od E amylovora na oko 10.000.000 DEM a za područje SR Jugoslavije od 1992. do 1996. godine procenjuju se ekonomski gubici na oko 6.200.000 DEM.

E. amylovora je izraziti polifag, pripada multivorama Spektar domaćina bakterije, do sada, obuhvata 193 vrste iz 39 rodova i 4 familije {Rosaceae, Malaceae, Amygdalaceae i Spiraeaceae) predstavnika reda Rosales.Medju osnovnim domaćinima patogena svrstavaju se vrste podfamilije Pomoideae i to predstavnici rodova Pyrus (kruška), Malus (jabuka), Cydonia (dunja), Mespilus (mušmula) i Rubus (malina).

Glavni domaćini medju ukrasnim biljkama i vrstama spontane flore su predstavnici rodova Crataegus (glog), Cotoneaster (dunjarica), Pyracantha (vatreni trn), Sorbus (oskoruša), Chaenomeles (japanska dunja), Eryobotrya (japanska mušmula) i Stranvaesia (stranvezija).

Na području naše zemlje E. amylovora je, do sada, registrovana kao parazit kruške, jabuke, dunje, mušmule, divlje kruške i gloga Tokom 1997. godine utvrdjena je i na vatrenom trnu. S obzirom da na biljkama E. amylovora parazitira sve organe (cvet, plod, mladare, skeletne grane, deblo i koren) i na njima prouzrokuje nekrozu i izumiranje tkiva, ova bakterija spada u red najdestruktivnijih parazita. Sam naziv bolesti, bakteriozna plamenjača ("fire blighf“) ukazuje i na simptome bolesti, jer oboleli organi kao da su vatrom sprženi, Inficirano i sasušeno lišće ostaje da visi na obolelim mladarima, a vrlo često dolazi do povijanja njihovog vrha u vidu "pastirskog štapa". Kada su klimatski uslovi (optimalna temperatura i vlažnost vazduha) povoljni za razvoj parazita, dolazi do pojave kapljica bakterijskog eskudata što je simptomatološki znak prisustva E. amylovora.

Simptomi koje prouzrokuje E. amylovora slični su promenama koje prouzrokuju i neki drugi patogeni agensi kao što su: bakterija Pseudomonas syringae pv. syringae, gljive Nectria galligena, Nectria cinnabarina, Phytophthora cactorum, Monilia spp., zatim insekti: Psylla sp., Aphidae sp. i dr., kao i abiotski agensi: žega, suša, mraz, vetar, herbicidi i dr. Primenom osnovnih testova identifikacije moguće je utvrditi uzročnika bolesti, odnosno prisustvo ili odsustvo patogena E.amylovora Na području južne Srbije (rejoni Jablaničkog i Pčinjskog okruga),E. amylovora je uočena 1991. godine na krušci, dunji i mušmuli. Primećena je tendencija daljeg širenja bakterije u nove rejone i na nove biljke domaćine, tako da je do 1997. godine patogen utvrdjen i na jabuci, divljoj krušci i glogu S obzirom da je ovo područje poznato po voćarskoj i rasadničarskoj proizvodnji, nametnula se potreba detaljnijeg proučavanja bakterije E. amylovora u cilju iznalaženja mera radi sprečavanja daljeg širenja bakterije i suzbijanja parazita, kako se gajenje voćaka i proizvodnja sadnica ne bi ozbiljnije dovele u pitanje.

Pojava i rasprostranjenost E. amylovora u raznim lokalitetima južne Srbije

Bakterija Erwinia amylovora na području južne Srbije (Leskovac, Vladičin Han, Lebane, Bojnik) po prvi put je uočena 1991. godine na krušci, dunji i mušmuli na površini od 211 ha.Tokom terenskih istraživanja radi registrovanja pojave i rasprostranjenosti bakteriozne plamenjače voćaka u lokalitetima južne Srbije, prisustvo £ amylovora je potvrdjeno na napred pomenutim vrstama i dokazano na divljoj krušci, glogu i jabuci čija je masovnija pojava registrovana 1995. godine.

Prisustvo patogena je, tokom 1994. i 1995. godine, utvrđeno u proizvodnim zasadima jabučastih voćaka (jabuke, kruške i dunje) različitih sorti na površini od 647,15 ha, i to u zasadima kruške na 327,15 ha, jabuke na 217 ha i dunje na 103 ha. Patogen je, u 1995. i 1996. godini dokazan i na matičnim stablima kruške sorte pasakrasana, viljamova, kaludjerka i santa marija, u okviru matičnih zasada, koji se koriste za proizvodnju kalem grančica u rasadničarskoj proizvodnji.

Prateći pojavu i rasprostranjenost E amylovora tokom 1996. godine na području južne Srbije, dokazano je njeno prisustvo i na sadnicama jabuke sorte ajdared u rasadniku koji se nalazi u privatnom posedu Parazit je rasprostranjen i na privatnim, manjim plantažama jabučastih voćaka, zatim na okućnicama, gde su pojedinačna stabla jabuke, kruške, dunje i mušmule, kao i na medjama i utrinama oko susednih plantažnih zasada, na biljkama spontane flore, divljoj krušci i glogu.Od 1991. godine kada je E. amylovora po prvi put registrovana na području južne Srbije, pa sve do danas, primećuje se tendencija permanentnog širenja patogena u nove rejone i na nove biljke domaćine.

Na osnovu napred iznetih podataka o rasprostranjenosti E. amylovora u rejonu južne Srbije, može se videti da je patogen prisutan gotovo na celoj teritoriji ovog područja.U rejonu Jablaničkog okruga, tokom 1997. godine, utvrđen je u opštinama Leskovac, Lebane, Bojnik, Medvedja i Vlasotince. U opštini Crna Trava, za sada, još uvek nije registrovan. Na području Pčinjskog okruga, tokom 1997. godine, patogen je utvrđen na teritoriji opština Vranje, Vladičin Han, Surdulica, Bujanovac i Preševo, dok u opštinama Trgovište i Bosilegrad nije dokazano prisustvo E. amylovora.

S obzirom da je obavljeno krčenje dugogodišnjih zasada društvenog vlasništva na površini od 154,70 ha i to 147,70 ha pod kruškom i 7,00 ha pod dunjom, ukupne površine pod jabučastim voćkama na kojima je utvrđeno prisustvo E. amylovora su smanjene. Tako je patogen, tokom 1997. godine registrovan na površini od 492,45 ha i to u zasadima pod kruškom na 179,45 ha, jabukom na 217,00 ha i dunjom na 96,00 ha.

Plantažni zasadi sa većim stepenom infekcije (preko 70%), koji nisu iskrčeni, a gde se ne primenjuju nikakve mere suzbijanja £ amylovora predstavljaju glavna žarišta za dalje širenje patogena. Obilazeći područje Jablaničkog okruga u opštinama Leskovac (lokaliteti: Gornja Jajina, Palikuća i Slavujevce), Lebane (lokalitet Bošnjace), Medvedja (lokalitet Bučumet) i opština Bojnik (lokalitet Bojnik), registrovani su dugogodišnji zasadi pod jabukom i kruškom sa jakim stepenom zaraze od E. amylovora, koji istovremeno predstavljaju glavna žarišta patogena.

Biljke domaćini bakterije E amylovora

Biljke domaćini bakterije E. amylovora u Srbiji, do sada registrovane, jesu jabučaste voćne vrste – jabuka, kruška, dunja i mušmula, zatim oskoruša, divlja kruška, glog.Od ukrasnih biljaka E. amylovora parazitira vatreni trn, poleglu dunjaricu, japansku dunju. U svetu osim napred navedenih biljaka domaćina ova bakterija parazitira od gajenih kultura i malinu, kupinu i jagodu, zatim domaću oskorušu, divlju jabuku, jarebiku, japansku mušmulu, stranveziju. Pitanje je vremena kada se ova bakterija može pojaviti i na našim prostorima kao parazit na gajenim kulturama malini, kupini i jagodi, što će još više ugroziti biljnu proizvodnju.

Način širenja bakterije E.amylovora

Bakterija prezimljava u obolelom tkivu domaćina (rak ranama). U proleće dospeva na biljne organe, pri čemu insekti – pčele, ose, muve, neke vrste lisnih vaši bavaju vektori, prenosioci sa obolele na zdravu biljku. Čovek je, takodje, prenosilac ovog parazita. Patogen se prenosi prilikom zimske i letnje rezidbe priborom za rad (makazama, testerama i dr.), ambalažom, obolelim plodovima i dr.

Klimatski uslovi za razvoj E.amylovora

Vremenski uslovi tokom vegetacije utiču na pojavu bakterije E.amylovora. Temperatura od 25^oC i relativna vlažnost vazduha od oko 70 % najpogodniji su za razvoj bolesti, kada za samo nekoliko dana voćka može biti potpuno uništena.

Ako tokom faze cvetanja imamo minimalnu temperaturu od 18,3 ^oC i veliku relativnu vlažnost vazduha može doći do pojave infekcije bakterijom E.amylovora. Optimalna temperatura za razviće bolesti je od 21 ^oC do 27 ^oC, a maksimalna od 32 ^oC do 35 ^oC. Nekada se dešava da do infekcije biljaka dodje i kada je temperatura niža od 18,3 ^oC (13 ^oC). Pojava grada tokom vegetacije, zatim olujna kiša i olujni vetrovi mogu uticati na jaču pojavu bolesti na jabučastim voćkama.

Tipični i atipični simptomi bolesti

Tipični simptomi bakteriozne plamenjače voćaka prouzrokovani bakterijom E amylovora

Bakterija E amylovora parazitira sve biljne delove jabučastih voćaka, na kojima prouzrokuje simptome tipa "plamenjače". Usled nekroze i izumiranja tkiva raznih biljnih organa (cveta, ploda, lista, grančice, skeletnih grana, debla) dolazi do promena ispoljenih u vidu paleži, odnosno stiče se utisak da je biljka kao vatrom spržena. Zbog tako karakterističnog simptoma obolelih biljaka potiče i naziv bolesti - bakteriozna plamenjača ("fire blight").

Prvi simptomi paleži u rejonu južne Srbije primećuju se rano u proleće, na tek otvorenim cvetovima. Oni najpre dobijaju vlažan izgled, zatim venu, postaju smežurani i dobijaju tamnomrku boju. Infekcija se dalje širi i patogen parazitira cvetnu dršku, koja pocrni za vrlo kratko vreme.

Tokom cvetanja voća insekti (pčele, ose, muve, cikade i dr.) imaju veliki značaj u širenju infekcije, kada posećuju obolele, a zatim zdrave cvetove gde bakteriju unose u tkivo preko cvetnog tučka.

Bakterija se preko cvetne drške dalje širi zahvatajući mlade, nesazrele plodiće koji se smežuravaju, suše, pocrne i kao takvi ostaju na rodnim grančicama. Pri povoljnim klimatskim uslovima na inficiranim plodićima dolazi do pojave kapljica bakterijskog eksudata, što je prilikom obilaska terena, simptomatološki ukazivalo na prisustvo bakterije E amylovora, a laboratorijskom analizom to i potvrdjeno.

Infekcija se preko cvetne drške dalje širi na mladare, koji nekrotiraju sušeći se potpuno, a nekad samo delimično. Sušenje mladara uočava se do nodusa grančice, te se ista dalje nesmetano razvija, dajući kvalitetan i zdrav plod.

Oboleli mladari i grančice, kao i njihova kora i lišće postaju tamnomrke do crne boje. Vrlo često vrh mladara se povija u vidu "pastirskog štapa", što predstavlja tipičan znak bolesti (sl.7). Medjutim, povijanje vrha mladara prouzrokuju i neki drugi patogeni (P. syringae pv. syringae), zatim insekti, kao i faktori abiotske prirode, tako da ovu pojavu na terenu nismo uzimali kao pouzdan simptomatološki znak prisustva E. amylovora. Inficirano i sasušeno lišće dobija tamnomrku boju i ostaje da visi na mladarima, što odaje utisak da su mladari kao vatrom sprženi Na starijim skeletnim granama i deblu dolazi do pojave rak-rana različite veličine. Pokorično tkivo je jako ispucano i na obolelim mestima udubljeno. Kada se pokorično tkivo otkloni uočava se jasan prelaz između zdravog i obolelog dela. Obolelo tkivo usled aktivnosti patogena dobija tamnomrku boju i postepeno izumiru ksilem, floem i kambijum. U uslovima toplog i vlažnog vremena u okviru pukotina i rak-rana primećuje se prisustvo eksudata, koji se razliva po površini kore.

U početnoj fazi infekcije rak-rane su na deblu teško uočljive, medjutim, kasnije se ivična zona rak-rane uzdiže u odnosu na zdravo tkivo tako da rak-rane postaju lako vidljive. U njima bakterije prezimljavaju i nastavljaju infekciju u proleće.

U zavisnosti od momenta ostvarene infekcije i destruktivne aktivnosti patogena u jednom zasadu, primećena su stabla sa različitim stepenom infekcije. Na pojedinim stablima inficirani su samo pojedini mladari. dok je na drugim inficirano mnoštvo grančica jer nastaje prstenasto širenje bakterije ispod vrha obolelog mladara gde su inficirane čitave skeletne grane, a ne retko je ustanovljeno i sušenje celih stabala.

Simptomi prouzrokovani E. amyiovora su gotovo identični na svim jabučastim voćkama. Razlike su ipak utvrđene, a one se ogledaju promenom boje obolelog ploda i lišća. Tako na primer, inficirani plodovi jabuke dobijaju crvenkastu nijansu, dok su plodovi kruške tarnnomrke do crne boje. Obolelo lišće kruške ima tamnomrku boju, dok je inficirano lišće jabuke, dunje i mušmule mrkocrvene nijanse.

Na sadnicama u rasadniku uočeni su simptomi slični onima koji su primećeni i kod odraslih biljaka.Na njima su uočene promene u vidu uvelosti i sušenja sadnica ili uvelosti njihovih vrhova, često povijenih u vidu "pastirskog štapa". Pri tome se pojava nekroze i mrke boje pokoričnog tkiva i ksilema ispoljava na deblu ovako obolelih sadnica, kada se pokorično tkivo nožem uzdužno zaseče.

Na biljkama spontane flore, divljoj krušci i glogu, inficiranim sa E. amylovora primećeni su simptomi slični onima koje prouzrokuje ovaj patogen na jabučastim voćkama. Na ovim domaćinima pojavljuje se uvelost i sušenje mladara, izumiranje cvetova i listova koji ostaju da vise na mladaru. Oboleli mladari divlje kruške imaju tamnomrku do crnu boju, a glog svetlomrku nijansu.

Simptomi bolesti nalik bakterioznoj plamenjači voćaka

Prilikom obilaska terena i vršenja redovne kontrole, radi utvrđivanja pojave i rasprostranjenosti bakterije E. amylovora prikupljani su sumnjivi uzorci sa simptomima nalik promenama koje prouzrokuje ovaj patogen, kako bi se utvrdio uzročnik sušenja, nekroze i izumiranja biljnog tkiva. Pri tome morali su se izvršiti laboratorijsko-bakteriološki testovi identifikacije pravog uzročnika bolesti, jer okularna dijagnoza na terenu nije baš pouzdana. Jer, opšte je poznato da jedan patogen može prouzrokovati različite simptome bolesti i obrnuto, naoko slične ili čak iste promene ispoljene na obolelim biljkama mogu biti rezultat dejstva različitih činioca biotske i abiotske prirode.

Pojava kapljica bakterijskog eksudata na spontano inficiranim organima obolelih biljaka često izostaje, jer na njegovo formiranje utiču klimatski faktori (optimalna temperatura i visoka relativna vlažnost vazduha). Prisustvo eksudata na obolelim biljkama karakterističan je znak koji ukazuje na prisustvo bakterije E. amylovora.

Isto tako, povijanje vrhova mladara u vidu "pastirskog štapa" može biti prouzrokovano ne samo patogenom E amylovora, već i nekim drugim agensima biotske i abiotske prirode.

Od faktora biotske prirode simptome sušenja i izumiranja biljnog tkiva mogu prouzrokovati i bakterije, na primer Pseudomonas syringae pv. syringae, zatim gljive {Nectria galligena, Nectria cinnabarina, Monilia spp., Phytophthora cactorum i dr.), zatim neke vrste insekata: kruškina buva (Psylla sp.), lisne vaši {Aphidae sp.), glodari (Microtus arvalis, Arvicola terrestris), srndaći, zečevi i dr. Od faktora abiotske prirode simptomi nalik bakterioznoj plamenjači mogu biti prouzrokovani mrazom, sušom, žegom i dr.

Prilikom redovnih pregleda sadnica u rasadnicima primećeno je sušenje i povijanje vrhova u vidu "pastirskog štapa". Razlog pojave ovakvih simptoma jeste taj, što je tokom vegetacije nastupio period praćen povoljnim klimatskim karakteristikama (optimalna temperatura, povećana vlažnost vazduha, kao i veća količina padavina) koji su intenzivirali rast i razviće sadnica. Nakon toga nastupio je sušni period praćen visokom temperaturom, koji je prouzrokovao pojavu ožegotina nežnih, mladih vrhova, koji su se sušili i povijali.

Na obolelim jabučastim voćkama, koje inače predstavljaju glavne domaćine E amylovora jabuci, krušci i dunji, laboratorijski je dokazano prisustvo bakterije P.syringae pv. syringae, a odsustvo patogena E.amylovora. Međutim, vizuelnim pregledom obolelih biljaka vrlo je teško razlikovati ova dva patogena, osim u slučajevima kada dolazi do pojave kapljica bakterijskog eksudata, što je karakterističan znak prisustva E. amylovora. Osim toga, na ovim biljkama dokazano je i prisustvo Monilia laxa, parazita koji takođe prouzrokuje simptome nalik promenama koje izaziva i E. amylovora.

Na ukrasnim biljkama, takođe glavnim domaćinima bakteriie B. amylovora: vatreni trn {Pyracantha coccinea Roem.), japanska dunja {Chaenomeles japonica (Trunb) Lindl.). dunjarica {Cotoneaster horizontalis Decne.), zatim na biljci spontane flore - oskoruši {Sorbus domestica L), uočeni su simptomi vizuelno nalik bakterioznoj plamenjači koju prouzrokuje fitopatogena bakterija E. amylovora. Naime, primećeno je sušenje, nekroza i izumiranje plodića (bobica) vatrenog trna i dunjarice, koji ostaju na granama da vise. Isto tako, uočljivo je sušenje lišća ovih biljaka i promena njihove boje od svetlomrke do tamnomrke. Inficirano lišće ostaje na granama da visi. Na poprečnom preseku vidi se jasan prelaz obolelog i zdravog tkiva. Kada su ovi uzorci podvrgnuti laboratorijskim analizama rezultati su bili negativni, te nije moglo biti dokazano prisustvo E. amylovora.

Na obolelim koštičavim voćkama: kajsiji {Prunus armeniaca L), višnji (Prunus cerasus L), breskvi {Prunus persica Batsch), šljivi (Prunus domestica L.) i džanarici {Prunus cerasifera Ehrh.), zatim ukrasnim biljkama: forziciji (Forsythia intermedia Zab.), lovor višnji {Prunus laurocerasus L), šimširu {Buxus sempervirens L), vršeći detaljna laboratorijska ispitivanja nismo mogli utvrditi prisustvo E.amylovora. Ali, na njima je utvrđena pojava nekih patogenih gljiva {Monilia laxa, Monilia fructigena, Phomopsis sp. i dr.) što navode i drugi Na svim ovim gore spomenutim biljkama s proleća se primećuje uvelost, a potom sušenje i izumiranje mladara, cvetova i lišća. U slučajevima vrlo jake pojave dolazi do formiranja rak-rana na obolelim rnladarima. Obolelo lišće i cvetovi ostaju na granama da vise. Pri uslovima vlažnog vremena zapaža se curenje smolaste materije, što podseća na simptome koje prouzrokuje fitopatogena bakterija E. amylovora.

Simptomi bolesti prouzrokovani bakterijom Pseudomonas syringae pv. syringae

Bakterija Pseudomonas syringae pv. syringae prouzrokuje simptome slične bakterioznoj plamenjači koje prouzrokuje i fitopatogena bakterija Erwinia amyiovora. Vrlo često, prilikom laboratorijskog testiranja uzoraka sa obolelih biljaka identifikovana je bakterija P. syringae pv. syringae, odvojeno ili istovremeno sa E amylovora Bakterija P. syringae pv. syringae utvrđena je na jabučastim voćkama, jabuci, krušci i dunji. Ovaj patogen parazitira sve biljne organe. Oboleli cvetovi u početku dobijaju tamnomrku boju da bi kasnije postali crni. Inficirano lišće i plodovi postaju tamnomrki i ostaju da vise na granama tokom zimskih meseci.

Ova bakterija parazitira starije ali i mlade voćke. Na starijim voćkama primećeno je sušenje grana i grančica obično na kruni voćke. Na debljim skeletnim granama dolazi do izumiranja i odvajanja epidermisa (ljušćenja kore stabla), ali i izumiranja i dela tkiva koje se nalazi ispod epidermisa. Uočava se i nekroza ksilema, što dovodi do sušenja grana. Na mladom deblu voćaka uočavaju se pege masnog izgleda. Kasnije se te pege spajaju pri čemu se formiraju nekrotični pojasevi gde dolazi do pucanja kore i odvajanja pokoričnog tkiva.

U uslovima vlažnog vremena na tako obolelim i sasušenim voćkama ne dolazi do pojave kapi bakterijskog eksudata, kao što je to kod voćaka inficiranim patogenom E. amylovora, tako da je na terenu ovo predstavljalo orijentacioni simptomatološki znak razlikovanja ova dva patogena.

Najčešća staništa E. amylovora na području južne Srbije

Na području južne Srbije bakterija E.amylovora utvrđena je na društvenom sektoru u većim plantažnim zasadima jabučastih voćaka, zatim na privatnom posedu u manjim plantažama, matičnim zasadima koji se koriste za proizvodnju kalem grančica u rasadnicima, na sadnicama u privatnim rasadnicima, na pojedinačnim stablima voćaka na okućnicama, kao i na utrinama i međama oko susednih plantaža.

Suzbijanje patogena E. amylovora

U cilju uspešnog suzbijanja bakterije E. amylovora treba preduzeti niz odgovarajućih mera i to: administrativne mere, agrotehničke mere, gajenje otpornih sorti, mehaničke mere, hemijske mere, biološke mere, integrisane mere zaštite.

Administrativne mere zaštite

Radi sprečavanja dospeća bakterije E. amylovora u rejone i zemlje gde do sada ovaj patogen nije registrovan svaka država uvoznica donosi odredjenu zakonsku regulativu, pravilnike i uredbe kojima je regulisana kontrola zdravstvenog stanja biljaka preko državne granice sadnica i kalem grančica, sejanaca, izdanaka i dr.

Agrotehničke mere zaštite

Prilikom podizanja voćnjaka treba saditi zdrav, kontrolisan, sertifikovani sadni materijal. Treba izbegavati zemljišta lošeg mehaničkog sastava, slabo ocedna, suviše bazna ili suviše kisela zemljišta. Ukoliko je zemljište zabareno poželjno je vršiti odvodnjavanje.Voćnjake ne podizati u pravcu duvanja dominirajućih vetrova, jer se bakterija tada lakše širi. Ukoliko se u blazini nalaze biljke spontane flore – divlja kruška i glog poželjno ih je ukloniti.

Zemljište mora biti pH vrednosti od 5,5 do 6,5. Ne preporučuje se gajenje grahorice, lucerke i drugih biljaka koje zemljište obogaćuju azotom koji utiče na povećanu bujnost biljaka i intenzivniji porast mladara. Fosforna i kalijumova djubriva nemaju nikakvog uticaja na jaču pojavu i razvoj bakterije E.amylovora.

Ne vršiti prekomerno navodnjavanje voćaka. Ako se vrši zalivanje ovu meru obavljati natapanjem ili zalivanjem u brazde, ne nikako orošavanjem, kako se ne bi povećavala relativna vlažnost vazduha. Ne koristiti pčele za oprašivanje, jer su one istovremeno i vektori bakterije. Izbegavati kasnu obradu zemljišta koja podstiče razvoj novih zeljastih mladara koji su osetljivi prema bakterioznoj plamenjači. Vodopije i izdanke tokom vegetacije treba obavezno uklanjati.

Gajenje otpornih sorti na E. amylovora

Biljke domaćini E. amylovora ispoljavaju različitu osetljivost, odnosno otpornost prema parazitu. Zbog toga, prilikom podizanja zasada treba posebnu pažnju obratiti na sortiment. Potrebno je odabrati sortu koja je istovremeno otporna na E. amylovora ali i sortu sa dobrim pomološko-agrotehničkim osobinama.

Veoma osetljive sorte jabuke su: ajdared, jonagold, jonatan, gala,gloster, pinklejdi, breborn, fudži i podloge M 9, M 26, M 27, P 2, P16, P 22 i dr.

Umereno otporne sorte jabuke jesu: zlatni delišes, greni smit i podloge MM 106, MM 111 i dr.

U otporne sorte jabuke spadaju: crveni delišes, liberti, prima, prisila, priam, splendor, enterprajs i podloge M 7, robusta, ženeva 11, 30 i 65.

Najosetljivije sorte kruške su:viljamova,pasakrasana, kaludjerka, butira, santa marija, abatafetel, boskova bočica i podloge dunja M A i B 29.

Srednje osetljive sorte kruške su: junska lepotica, julska šarena, košija rana i žifardova.

Sorte dunje, leskovačka i vranjska i bugarska sorta pazardžik veoma su osetljive prema E. amylovora.

Veliku osetljivost prema E. amylovora ispoljavaju i glog,vatreni trn, oskoruša, japanska mušmula, dunjarica i stranvezija.

Mehaničke mere zaštite

Primena mehaničkih mera zaštite u suzbijanju E. amylovora ima vrlo veliki značaj. Ove mere se obavljaju tokom zimskih i letnjih meseci, a zasnivaju na mehaničkom uklanjanju obolelih biljnih delova – mladara, tanjih i debljih grana, odstranjivanju rak-rana sa obolelih grana, kao i krčenje jače obolelih stabala.

Tanje grane treba rezati na 30 cm ispod obolelog tkiva, a deblje grane treba uklanjati na 50 cm ispod zaraženog tkiva. Obolele, orezane biljne delove treba izneti iz voćnjaka i obavezno spaliti.

Kada se mehaničke mere zaštite obavljaju tokom zimskih meseci dezinfekciju pribora za rezidbu voćaka proizvodjači ne moraju vršiti, ali ako se obavlja letnja rezidba voćaka onda je obavezna mera dezinfekcija pribora za rad, makaza i testera, kojima se odstranjuju oboleli biljni delovi. Za dezinfekciju pribora za rad najčešće se koristi 70 % etil alkohol ili 10 % natrijum hipohlorit.

Nakon obavljenih mehaničkih mera povredjena mesta treba dezinfikovati 70 % etil alkoholom, a zatim premazati kalemarskim voskom.

Rak-rane treba odstraniti sasecanjem ili ljušćenjem, zahvatajući pritom zdravo tkivo. Tako povredjena mesta takodje treba dezinfikovati 70 % etil alkoholom ili 10 % natrijum hipohloritom i premazati voskom.

Ukoliko je infekcija stabala izuzetno jaka, gde su stabla u potpunosti suva i nekrotična, preporuka je da se izvrši eradikacija (krčenje) takvih stabala, odnosno celog zasada i obavezno spaljivanje iskrčenih voćaka.

Hemijske mere zaštite

Primena hemijskih mera zaštite ne daje zadovoljavajuće rezultate u suzbijanju Eamylovora. Preparati na bazi bakra do sada su dali najbolje rezultate. Njihova primena se preporučuje u fazi mirovanja voćaka (s jeseni nakon opadanja lišća i s proleća pre početka vegetacije). Tokom vegetacije bakarni preparati se mogu primeniti, ali u uslovima vlažnog vremena mogu prouzrokovati fitotoksičnost na lišću i plodovima.

U Francuskoj za suzbijanje Eamylovora registrovan je preparat Alliete, dok je kod nas ovaj fungicid namenjen za suzbijanje plamenjače na krastavcu.

Primena antibiotika – Kasumin, Agrimicin,Teramicin, Streptomicin - sulfat i dr., efikasni su za suzbijanje bakteriozne plamenjače, Medjutim nisu toliko u upotrebi zbog nepovoljnog delovanja na čoveka i domaće životinje.Problem oko primene antibiotika u biljnoj proizvodnji jeste pojava rezistentnih sojeva bakterije prema ovim supstancama.

Antibiotik Kasugamicin može ispoljiti fitotoksično dejstvo na tretiranoj biljci, medjutim pošto daje dobre rezultate u suzbijanju bakteriozne plamenjače, a nema primenu u medicini i veterini, njegova primena u biljnoj proizvodnji postaje sve aktuelnija.

U našoj zemlji primena antibiotika nije dozvoljena.

U poslednje vreme sve se više primenjuju regulatori rasta u zaštiti od Eamylovora. Ukoliko se koristi preparat na bazi proheksadion kalcijum dolazi do sprečavanja bujanja i intenzivnog porasta mladara, medjutim ne može se sprečiti infekcija cvetova. U tkivu tretirane biljke stvaraju se hemijska jedinjenja koja sprečavaju razvoj bakterije Eamylovora.

Acibenzolar metil se takodje koristi u suzbijanju bakteriozne plamenjače, čime se utiče na povećanje otpornosti tkiva biljke domaćina prema Eamylovora.

Biološke mere zaštite

Biološke mere zaštite od E.amylovora podrazumevaju primenu saprofitnih bakterija koje ispoljavaju antagonistički efekat prema ovom parazitu. Najpoznatiji biološki preparati jesu Blight Ban na bazi bakterije Pseudomonas flavescens, Serenade na bazi bakterije Bacillus subtilis i preparat Blossom Bless na bazi bakterije Pantoea agglomerans.

Etarska ulja raznih biljaka se takodje koriste u zaštiti od Eamylovora. Preparat Bio Zell 2000-B na bazi etarskih ulja biljke Thymbra spicata ispoljava izrazitu efikasnost u suzbijanju bakterije.

Integrisane mere zaštite

Integrisane mere zaštite podrazumevaju skup svih napred navedenih mera - administrativnih, agrotehničkih,mehaničkih,hemijskih,bioloških, zatim gajenje otpornih sorti u cilju što efikasnijeg suzbijanja bakterije E.amylovora. Poželjno je praćenje meteoroloških parametara u voćnjaku, kao i podataka o parazitu radi prognoze bakterozne plamenjače.

Fenološke faze kada je potrebno obaviti tretiranje u cilju suzbijanja E amylovora jesu: faza kada je 5 % otvorenih cvetova, kada je 50 % otvorenih cvetova, faza punog cvetanja ili nakon svakih 3-5 dana,a posebno kada je tokom faze cvetanja toplo sa temperaturom preko 18,3 ⁰C i relativnom vlažnošću vazduha preko 60 %.

Nakon pojave grada, olujnih vetrova, olujnih kiša potrebno je u roku od 24 sata izvršiti tretiranje hemijskim preparatima. Nakon završetka vegetacije treba primeniti neki od preparata na bazi bakra uz dodatak 1-2 % belog ulja.

Kada je u pitanju bakteriozna plamenjača poželjno je često vršiti zdravstvene preglede zasada radi uvida u zdravstveno stanje i blagovremenih intervencija u cilju primene adekvatnih mera zaštite.

Prognoza pojave E. amylovora

Cilj prognoze bakteriozne plamenjače jeste da se na osnovu fenološkog razvoja,osetljivosti voćaka prema E.amylovora i neophodnih uslova za razvoj patogena (temperatura, padavine) predvidi da li će se ostvariti infekcija, to jest da li će se bolest pojaviti ili ne.

Prognoza bakteriozne plamenjače nije nimalo laka, ali se ipak, zapažaju dobri rezultati u praksi. Napre je radjena prognoza samo na osnovu parametara – temperature od 18,3 ^oC i relativne vlažnosti vazduha preko 60 % tokom faze cvetanja voćaka, medjutim ovi parametri nisu bili dovoljni za prognoziranje patogena.

Kasnije su razradjeni modeli MARYBLIT i COUGARBLIGHT pomoću kojih se kompjuterskim uredjajima utvrdjuje pogodno vreme za razvoj bolesti i na bazi ovih podataka daje se preporuka za prskanje zasada voćaka u cilju suzbijanja E.amylovora.

Identifikacija patogena u registrovanim i improvizovanim laboratorijama

Bakterija Erwinia amylovora se nekada vrlo teško može identifikovati samo na osnovu simptoma, jer promene koje izaziva E.amylovora, vrlo često mogu prouzrokovati i neki drugi faktori biotske i abitske prirode, o čemu je bilo reči u prethodnom poglavlju. Zbog toga je jako bitna laboratorijska identifikacija patogena. U registrovanim, specijalizovanim fitobakteriološkim laboratorijama, fakulteta i instituta, vrlo lako se može dokazati prisustvo ovog patogena u obolelim biljnim delovima.

Medjutim u Zavodu za poljoprivredu „Leskovac“ u Leskovcu po prvi put je načinjen pokušaj da se u uslovima improvizovanih laboratorija, na terenu, uz primenu improvizovanih metoda i postupaka dokaže prisustvo bakterije E.amylovora u inficiranim delovima biljaka, i u tom pokušaju dobijeni su odlični rezultati.

Korišćenjem čestica obolelog tkiva koji se zaranja u plod (najčešće šljive, ali i u plod jabuke, kruške, dunje, kajsije, mušmule), a potom sve to stavi u vlažnu sredinu, za vrlo kratko vreme (24 - 48 sati), dolazi do nekroze veštački zaraženih plodića i pojave kapljica bakterijskog eksudata, što je simptomatološki znak prisustva E.amylovora. Jer, vrlo često na terenu ima tipičnih simptoma bakteriozne plamenjače na biljakama domaćinima, ali nema kapljica bakterijskog eksudata, što vrlo često stručnjake može dovesti u sumnju. Ovakav jedan test dokazivanja prisustva bakterije u obolelim biljkama na terenu može biti orijentacioni i u svakom slučaju mnogo značajniji i merodavniji od vizelne dijagnoze.